ስለምንታይ እየን ኢራናዊያን ኣንስቲ ጸጕረን ዚቘርጻን ሕጃበን ዜቃጽላን ዘለዋ፧

ማህሳ አሚኒ ኣብ ኢራን ሂጃብ ብግቡእ ኣይለበሰትን ብዝብል ክሲ ኣብ ቤት ማእሰርቲ ሞይታ ። ኣብዚ እዋን እዚ ፡ ደቂ ኣንስትዮ ነቲ ፖለቲካዊ ስርዓት ንናጽነተን ንምዕፋን ዝገበሮ ፈተነ ብምቅዋም ፡ ኣብ መላእ እታ ሃገር "ቅጡዕ" ምንቅስቓስ ይገብራ ኣለዋ ።

ኣብ መላእ ዓለም ዝርከቡ ተቓወምቲ ፡ ድሕሪ ሞት ማህሳ ኣሚን ፡ ምስ ደቂ ኣንስትዮ ኢራን ብምሕባር ናብ ጐደናታት ወጺኦም ተቓዉሞኦም የስምዑ ኣለዉ ። Source: Getty / AFP / Yasin Akgul

Key Points

• ሞት ኩርዳዊት ሰበይቲ ማሕሳ ኣሚን ኣብ መላእ ኢራንን ኣብ መላእ ዓለምን ኣብ ልዕሊ ዝርከባ ደቂ ኣንስትዮ ቁጥዐ ኣለዓዒሉ እዩ ።
• ሚስ አሚኒ ንምንታይ ተኣሲራ? ሕግታት ኢራን ኣብ ዙርያ ህጃብ እንታይ እዮም? ኣንስቲኸ ብምንታይ ይቕጽዓ ?

ማሕበራዊ መራኸቢታት ፡ ኣብዚ ቀረባ መዓልታት ኣብ ጐደናታት ኢራን ደቂ ኣንስትዮ ፡ ንሕጊ መንግስቲ ብምቅዋም ኣብ ቅድሚ ህዝቢ ሕጃበን ዘቃጽላ ፡ ናይ ተቓውሞ ሕ ምስሊ ኣዕለቕሊቖም እዮም ቀንዮም ።

ጓል 22 ዓመት ማሕሳ ኣሚኒ ካብ ትመውት ንነጀው ንሓሙሽተ መዓልትታት ዝኣክል ኣብ ከባቢ ኢራንን ግዝኣት ኩርዲን ተቓውሞታት ኣለዓዒሉ እዩ ። መሸፈኒ ጨጉሪ ሕጃብ ብግቡእ ኣይለበሰትን ብዝብል ክሲ፡ ብ "ስነ-ምግባር ፖሊስ" እታ ሃገር ንሰለስተ መዓልቲ ድሕሪ ምእሳራ እያ ሞይታ ።

ኣብ ቤት ማእሰርቲ ድሕሪ ሙማታ ፡ ኣብ ኢራን ፡ ብፍላይ ከኣ ኣብ ኣውራጃ ኩርዲስታን ዝርአ ዘሎ ፍጻመታት ፡ ብምሁራት "ምፍንጃር" ተባሂሉ ተገሊጹ ኣሎ ።

ንምዃኑ ግን ሚስ አሚኒ ኣ ዝተታሕዘት ስለምንታይ እያ ፡ ናይ ኢራን ሕጊ ብዛዕባ ሂጃብ እንታይ እዩ ፡ ደቂ ኣንስትዮ ሳዕቤናት ተቓውሞአን እንታይ ክመስል እዩ?

እታ ኣብ ቤት ማእሰርቲ ዝሞተት ማህሳ ኣሚኒ መን'ያ?

ማህሳ ኣሚኒ ካብ ኩርዳውያን ኣውራጃ ኢራን ዝመጸት ጓል 22 ዓመት እያ ። ንሳ ኣብ ቴህራን ምስ ሓዋ ከላ እያ ፡ "ዘይግቡእ" ተኸዲናቶ ዝነበረት ሃጃብ ተባሂላ፡ ብ'ናይ ሞራል ፖሊስ "ወይ ከኣ መራሒ ፖሊስ" ተባሂሉ ዝፍለጥ ናይ ስነ-ምግባራዊ ስርዓት ኢራን ክትተሓዝ፡ ኣብ ቴህራን እያ ነይራ ።

ኣብ ቴህራን ጓል 22 ዓመት ማሕሳ ኣሚኒ ምስ ሞተት ኣብ ከባቢ ኢራንን ዓለምን ተቓውሞታት ተላዒሉ እዩ ። Source: AAP / Clemens Bilan

ንሳ ኣብ ማእከል መቐየዲ ቮዛራ ንሰለስተ መዓልቲ ኣብ ቤት ማእሰርቲ ተዳጒና ድሕሪ ምጽናሕ ፡ ኣብ ኮማ ወዲቓ ሞተት ። ፖሊስ እታ ሃገር ፡ ኣብ ቤት ማእሰርቲ ከላ ናይ ልቢ ሕማም ከም ዘጋጠማ ብምግላጽ ፡ ነቲ ከም እተሃርመት ዝገልጽ ክሲ ነጺግዎ ኣሎ ። ወለዳ ቅድሚ ምእሳራ ድልድልትን ጥዕይቲንን ከምዝነበረት ብወግዒ ተዛሪቦም ።

"ናብ ማኪና ካብ እትሰጋገር ኣትሒዛ ከምኡውን ኣብቲ [መደበር] ኣብዝነበረትሉ: ዋላ ሓንቲ ኣካላዊ ምትንኻፍ ኣይነበረን" ክብል ፖሊስ ኣብ ዘውጽኦ መግለጺ ኣፍሊጡ ።

ኢራናዊ ፕረዚደንት ኢብራሚ ራሲ ሎሚ ረቡዕ ንፈለማ ግዜ ኣብ ኣኼባ ሓፈሻዊ ባይቶ ውድብ ሕቡራት ሃገራት ዘስሞኦ መደረ ሓዊሱ ካብ ዝተፈላለዩ ተጣበቕቲ ሰብኣዊ መሰላት ኣተሓሳሲቡ ኣሎ ። ኣብ መደርኡ ፡ ንሞት ኣሚኒ ስቕ በለ ።

ላዕለወይቲ ኮሚሽነር ሰብኣዊ መሰላት ውድብ ሕቡራት ሃገራት ናዳ ኣል-ናሺፍ ብሰሉስ ኣብ ዝሃበቶ መግለጺ ፡ "እቲ ናይ ማህሳ ኣሚን ዘስካሕክሕ ሞትን ስቓይን ሕማቕ ኣተሓሕዛን ዝበሃል ዘሎ ። ብዘይ ብናጻ ኣካል ክምርመር ኣለዎ" ።

ደቂ ኣንስትዮ ሕጃብ ክለብሳ ይግደዳ ድየን?

ካብ 1979 ኣትሒዙ ድሕሪ ናይ ኢራናውያን ሰውራ ፡ ኵለን ኣብ ኢራን ዝርከባ ደቀንስትዮ ብእስላማዊ ሕጊ ሸሪዓ ፡ ብሕጊ ሒጃብ ክኽደና ይግደዳ እየን ። ብመሰረት ሕጊ እታ ሃገር ፡ ጸጉርን ክሳድን ደቂ-ኣነስትዮ ብግቡእ እተኸድነ ክኸውን ኣለዎ ።

ብመሰረት ሕግታት ኢራን ነቲ ሃጃብ ዘይምኽዳን ፡ ንደቂ ኣንስትዮ ኣብ ቤት ማእሰርቲ ከእትወን ፡ ብናይ ገንዘብ መቕጻዕቲ ወይ ኣካላዊ ማህሰይቲ ብፖሊስ ስነ-ምግባር ከስዕብ ይኽእል እዩ ።

ኣብ ዩኒቨርሲቲ ዴኪን ፡ መምህር መጽናዕቲ ማእከላይ ምብራቕን ማእከላይ እስያን ዝዀነ ሻህራም ኣክባርዛደህ ፡ ኣብ ልዕሊ እተን 'ዶብ ሒጃብ ዝፍትና "ደቂ ኣንስትዮ ዝፍጸም ተቓዉሞ ፡ ሓድሽ ከም ዘይኰነ ገለጸ ። እንተዀነ ግን: እቲ ኣብ 2021 ኣብ ምርጫ ካብ ዝዕወት ንነጀው: ኣብ ትሕቲ ሚስተር ራሲ ዝመርሖ ዓቃባዊ መንግስቲ እቲ ዓመጽ እናሓየለ እዩ ዝኸይድ ዘሎ ።

ፕሮፌሰር አክባርዛደህ ከምዝበሎ ፡ መንግስቲ ኢራን ንሸሪዓ ኣብ ልዕሊ ገስጋሲ ሕብረተሰብ ናይ ሸሪዓ ግንዛበ ከስፍሕ ብምድላዩ ፡ "ዓብዪ ፖለቲካዊ ብድሆ" ከም ዝዀነ ብምግላጽ ፡ ደቂ ኣንስትዮ ከመይ ገይረን ከም ዝኽደና ንምምራጽ ድምጸን እናስምዓ ይኸዳ ኣለዋ።

ኣብ ሃይማኖት ምስልምና ፡ ኣስላማውያን ደቂ ኣንስትዮ ነቲ ሒጃብ ኪኽደና ይግደዳ እኳ እንተ ኰና ፡ ብፍታው ገዛእ ርእሰን ክገብራ ከም ዘለወን ብሰፊሑ ይትርጐም እዩ ። ብመሰረት እቲ ሃይማኖት ፡ ዝዀነ ይኹን ሰብ ወይ ትካል ፡ ደቂ ኣንስትዮ ነቲ ጅያብ ንኽኽደና ከገድደን የብሉን ።

ይኹን እምበር ፡ ኢራን ኣብቲ ሕግታታ ፡ እስላማዊ መትከላት ከም እተኽብርን ፡ ተሪር መቕጻዕቲ ከም እትህብን ሃገር ኰይና እያ ክትሃንጽ ዝጀመረት ፡ እቲ ኣብ መንጎ ሃይማኖትን ፖለቲካን ዘሎ ፍልልይ ካብ 1979 ኣትሒዙ እናማዕበለ እዩ ዝኸይድ ዘሎ ።

ፕሮፌሰር ኣክባርዛደህ ፡ " ምቁጽጻር ኣካላት ደቂ ኣንስትዮ ናይ ጥሩፋት እስላማዊያን እቲ ቀንዲ ጉዳዮም እዩ።" ብምባል፡ " እዚ ንሕብረተሰብ ንምቁጽጻር ጽቡቕ መገዲ ክኸውን ይኽእል እዩ " ።

A protester holds a portrait of Mahsa Amini during a demonstration in Istanbul. Source: Getty, AFP / AFP / Ozan Kose

ኣብ ናይ ኣውስትራሊያ ናሽናል ዩኒቨርሲቲ መምህር መጽናዕቲ ኢራን ዝኾነት አላም ሳልሕ ከምትብሎ ኢራን ኣብ ናይ ሂጃብ ጉዳይ ብጽኑዕ ምሓዝ ንስነ-ምግባራዊ ስርዓታት ሃይማኖት እስልምና ዝውክል ኣይኮነን። ኣብ ክንዳኡስ ፡ ብ ሕጋውነት ቍጽጽር ምግባር እዩ ዘመልክት ።

"ንስርዓት ኢራን ፡ ሂጃብ ሃይማኖታዊ ጉዳይ ጥራይ ኣይኮነን ፡ ፖለቲካዊ ጉዳይ እዩ" ።

ደቂ ኣንስትዮ ንምንታይ ሕጃበን የቃጽላ ኣለዋ?

ኣብ ማሕበራዊ መራኸቢታት ፡ ኣብ እተፈላለያ ኣውራጃታት ኢራን ዝርከባ ደቂ ኣንስትዮ ን ኣሚን ደገፍ ብምግባር ንህጃበን የቃጽልኦ ኣለዋ ። አረ ገሊአን ኣንስቲሲ ነቲ እቲ ስርዓት ገዛእ ርእሰን ንምሽፋን ዘውጸኦ ትእዛዝ ብምቅዋም ጸጕረን ይቘርጻ ኣለዋ ።

ፕሮፌሰር አክባርዛደህ ከምዝብሎ ኣብ ኢራን ዝርከባ ደቂ ኣንስትዮ ንጹር መልእኽቲ ይልእኻ ኣለዋ ።

"ይኣክል ይብላ ኣለዋ ። ክንደይ ክወስዱ ይኽእል? ክንደይ ዝኣክል ደም ክፈስስ ይኽእል? ይኣክል ይኣክል እዩ "በለ ።

ኣብ ኢራን ኣንጻር መንግስቲ ናይ ተቓውሞ ሕጋዊ መሰል የለን ። በዚ ምኽንያት እዚ ከኣ ፡ እተን ኣንስቲ ኣብ ጐደናታት ብዝገበራኦ ተግባራት ክቕጽዓ ፡ ክእስራ ፡ ወይ ማህሰይቲ ክወርደን ይኽእል እዩ ።

"ኣብዚ እዋን እዚ ፡ እቶም ኣብ ማሕበራዊ መራኸቢታት ኣለልዮመን ናብ ቤት ማእሰርቲ ክወስዱወን ዝመጹ ሓይልታት ጸጥታ ፡ ኣየገድሰንን እዩ ።

"ከምዚ ኢለን ብህይወት ካብ ዝነብራ ፡ ምማት መሪጸን ኣለዋ።"

ብመሰረት መርበብ ሓበሬታ NetBlocks ዝተባህለ ትካል ዝሃቦ ሓበሬታ ፡ ኢራን ዓበይቲ ናይ ሞባይል መርበባት ብምዕጻውን ኢንስታግራምን ዊትስኣፕን ካብ 19 መስከረም ኣትሒዛ ኣብ ቀይዲ ብምእታው ፡ ናይ ኢንተርነት ምዕጻው የጋጥማ ኣሎ ።

ሓንቲ ሰበይቲ ኣብ ማኪና ደው ነቲ ማህሳ ኣሚን "ዘይግቡእ" መልክዕ ብምልባሳ ኣብ ትሕቲ ቀይዲ ብምእታው ሕጃባ ተቃጽል ። Source: Twitter

With AFP