Mafai ona taofia sauaga i faata'ita'iga talafeagai.

O amio a tupulaga talavou e masani ona faata'ita'i i amioga a tagata matutua e mafuta iai e aofia ai tagata e tausia i latou. O le taofia o amioga lē faaaloalo ma le taupulea e ala i faataitaiga lelei, e mafai ai ona taofia ai le faifaipea o sauaga.

Side view of young mother embracing young boy in studio

It’s never too young or never too late to talk to your children about respect Credit: Cavan Images/Getty Images

Key Points
  • O le “Stop it at the Start” campaign e faamoemoe e faamuta le faataamiloga o sauaga e ala i le unaia o tagata matutua ina ia fai faataitaiga lelei mo tagata talavou.
  • E tatau ona taofia le tautuu’a'i (excuses) ae a’’oa’o tamaiti i amio faaaloalo
  • O loo avanoa mai meafaitino (resources) e fesoasoani ai ia faia se talanoaga.
Ua faafia ona o tatou faalogo i faaupuga e pei o le “o tama a ia e avea ma tama” poo le “ e LĒ afaina, na ala ona ia faia ona e fiafia ia oe”, e faatatau i le lē faaaloalo ma amioga fia malosi agai i teine poo tamaita’i foi?

E ui e foliga e lē tigā ia faamatalaga i le faalogo, ae lē o iloa o loo faamautuina ai uiga fia malosi, e faapea o se mea e ola mai ma le tama poo se mea e faaosofia e teine, pei ona saunoa ai nisi o loo iai le tomai i nei mataupu.

E lē o ituaiga lē faaaloalo uma e oo ai i sauaga, ae ua tatou iloa o sauaga e mafua mai i le lē faaaloalo. E mafai ona tatou faamuta lea faatamiloga mai lava i le amataga.

O le ā le “Stop it at the Start” campaign?

O le Stop it at the Start campaign o se taumafaiga a le Council of Australian Governments, e faamoemoe e faamuta ai le faatamiloga o ituaiga sauaga uma e patino ise ituaiga o tagata.

O le campaign na amata i le 2016 ina ua aliae ni faamaumauga uiga ese e faatatau i sauaga agai i tamaita’i ma tamaiti.

Fua i faamaumauga mai le Australian Bureau of Statistics,
  • E tasi mai le tolu o tamaita’i sa aafia i ni sauaga na faaoolima ai iai se tagata na te iloa, pe faia foi iai ni sauaga matagā, talu mai le 15 o ona tausaga.
  • Toeiitiiti lava toatasi mai le fa o tamaita’i sa sauaina lagona e sana paaga talu mai le 15 o ona tausaga.
“Matou te iloa, fua i faamaumauga, e toatasi le tamaita’i e fasiotia e lana paaga o loo iai ile taimi nei poo sana paaga sa iai , i totonu o se umi e 10 aso”
Saunoaga mai le minisita lagolago o le Social Services and Prevention of Family Violence, Justine Elliot
“Na pau le auala e faaauau ai pea ona vaaia le faaitiitia o lea tulaga, o le taula’i malosi lea ile faia o se faatatau i le tulaga lē tutusa o ituaiga (gender inequality) ma isi ituaiga faailoga tagata ma ona itu lē lelei”, ose saunoaga lea a le minisita lagolago o le Social Services and Prevention of Family Violence, Justine Elliot ile SBS.

O le silafia o amioga a talavou o loo aafia ma faatulaga mai e tagata matutua i o latou siomaga faapea foi ma tagata e tausia i latou (carers), ua taula’i ai le campaign i mātua ma sui o aiga o tamaiti mai le va o le 10-17 tausaga, ina ia faa ata mai o latou uiga ma ia avea oni faataitaiga lelei.

Ia iloa lelei le faataamiloga o sauaga

O sauaga e lē te'ite’i tupu, e ola”, o le faamatalaga lea a Dr Rosina McAlpine, o se tagata e telē lona silafia i mataupu tau mātua ma o ia foi na tusia le tusi Inspired Children.

I le avea ai o ia o se tagata na soifua ane foi i se aiga na tuufaasolo mai ai sauaga mai lava i lona grandfather agai i lona tamā, sa aafia ai foi Dr McAlpine ile faatamiloga lea o sauaga.

“ O le matou tamā e sau mai se tupuaga e talitonu i le faatonu, o le sasa o se auala lea e tausi ai tamaiti lelei”.

Դժգոհ աղջնակ մը կ'ուլայ քրոջ հետ կռուելէ ետք
Past generations believed that discipline and corporal punishment was the way to raise good kids. Credit: FluxFactory/Getty Images
O faasalaga sa aofia ai fusipa’u ma lalā laau poo lima malolosi foi”.

Sa ia manatua le alu i le aoga ma fai ofu e kava ai totolia o lona tino.

“ Ae i nā aso, e leai lava seisi e faia se tala, ma mo matou, ose faiga ua masani ai i lo matou komiuniti.

“E mafai ona e a’oina mai se tele o le mau mea, mae tele tagata sa faapea ona faia i lea siomaga. O matou tamaiti sa a’oa’oina i matou i le olaga faale aiga, o mea e talia ma mea e lē taliaina, ma poo le ā le auala sa’o ma le auala lē sa’o foi”.

O le ala e mafua ai ona faigatā ona faamuta lea faataamiloga ona pei lava o le tamā o Dr McAlpine, ma le toatele latou te faatino ia sauaga, o loo latou talitonu o loo latou faatino le mea sa’o ia a’oa’i ai ia lelei fanau ao tuputupua’e.

O le ala lea, e faauau ai pea lea faataamiloga ona latou te lē o iloa seisi lava auala, pei ona faamatala McAlpine.

“ A’o o’u itiiti, sa ou popole ina nei o’u pei o lo’u tamā. Ua tele tausaga o o’u suesue pea ma faasoa nisi o auala e fesoasoani ai i matua. Ua ou faamutaina le faataamiloga o sauaga i totonu o lo’u aiga”.
Dr Rosina McAlpine, ole tagata e telē lona silafia i le mataupu tau mātua ma o le tusitala na tusia le tusi Inspired Children

Taofi loa le taut’uua'i (excuses)

O le tautuua’i ole faia o uiga lē faaaloalo ma amioga fia malosi agai i teine, e mafai ona faatulaga ai manatu o tagata e uiga i mea e taliaina.

O le faauigaina o le upu tautuua’i ile upega tafailagi a le campaign, ua vali atu ai se ata pe faapefea ona feaveai e le gagana se isi faauigaina o loo natia mai tua.

O lea la, o se faaupuga pei o le “o tama a ia e avea ma tama” e mafai ona faauigaina e teine e faapea “ o mea lava ia a tama e fai -e tatau ona ou faamasani iai” pe faauiga foi e tama e faapea “ e faapea a tatou, e leai se mea o iai”.

Fai mai Dr McAlpine, e lē tatau ona o tatou faataga ia tautuua’iga ae ia a’oa’o a tatou fanau e faatatau i uiga faaaloalo.

Mother comforting son at home
Parents and carers have the responsibility to educate children about respect Credit: MoMo Productions/Getty Images

Ia faia ni talanoaga tatala ma faaauau pea

O se tasi vaega o le campaign o le “unaia lea o talanoaga e tatala i soo se mataupu ma faaauau pea e uiga i mafutaga faaaloalo ma le tulaga o le tutusa o ituaiga tagata”, pei ona saunoa Ms Elliot.

“E taua le amata o lea ituaiga talanoaga”.

O faaaliga o manatu ise talanoaga ma tamaiti e faatatau i amioga lē faaaloalo ma fia malosi, e lē faigofie. Ae o mātua ma tagata e tausia tamaiti e manaomia ona sauni e talanoa, ma talanoa soo ai i le mataupu lea.

O se tasi o mea faitino ua saunia e le campaign o le taiala mo talanoaga ). O se meafaigaluega e fesoasoani ai ia oe e amata se talanoaga e tali atu ai ma faatonutonu tali mai tamaiti.

O le avea o ni faiaoga, poo mātua foi i soo se taimi, e tāua tele le alofia o le tautuua’i ae ia taofia ma a’oa’o, ma ia faia talanoaga e faatatau i amio faaaloalo.
Dr Rosina McAlpine
O lea la, afai e taua’imisa uso ma tuagane, ese mai lou una’i ese o lea mataupu e ala ile tautuua’i, taofi ma fesili ia i latou pe o le amio faaaloalo lea?”, sa faaaloalo lea tulaga?,”o le ā sou lagona pe ana fai o oe lea?” ose faamatalaga lea a Dr McAlpine.

O loo iai foi le lisi e siaki ai uiga faaaloalo (respect checklist) e mafai ai e matua ma sui o le aiga ona iloa ma malamalama i manatu faaalia o le tamaititi e faatatau i le faaaloalo, ma maua ai le avanoa e amata ai se talanoaga.

Faafoeina o le mataupu ise auala maaleale faalē aganuu

O le tulaga e faatatau i le sauaina o tamaita’i ma tamaiti, e masani ona maualuga atu i nisi o komiuniti e eseese gagana ma aganuu (CALD), e pei foi o kulupu Apoliki ma Torres Strait Islander pei ona saunoa Elliot.

O taitai o komiuniti ia (CALD) e tāua lo latou sao e ao ona fai, i le faafoeina o nei mataupu i se auala maaleale faalē aganuu.

O Maria Dimopoulos o le taitaifono o le Safe and Equal, o se totino autū mo auaunaga faatatau i sauaga i totonu o aiga i Vitoria.

Fai mai a ia o le faafoeina o le mataupu e faatatau i le faamuta o sauaga faasaga i tamaita’i ma tamaiti i nei komiuniti, e ao ona faia i se auala e “amanaia ai foi le matāfaioi a le aganuu, le matāfaioi o le va nonofo ma auala tāua e ono iai ai se aafiaga o le eseese o aganuu i nei mataupu”.

Ese mai ile silasila ile tatou aganuu ma faatuatuaga o se tulaga vaivai, pe faapefea ona tatou faaaogā ia faava’a e fausia mai ai se sootaga e malosi ma uigā i o tatou komiuniti?
Maria Dimopoulos, taitaifono o le Safe and Equal
O le Stop it at the Start campaign o loo iai meafaitino i gagana (in-language and indigenous resources) ma e mafai ona maua i le upega tafailagi a le campaign.

O loo aogā le campaign

O le Stop it at the Start campaign ua oo atu nei i lona vaega fa ile tausaga lenei ma o le iloiloga sa faia talu ai ua iloa ai e 68 pasene o tagata uma sa faailo o latou manatu ise vaega o lenei taumafaiga.

“82 pasene o tagata na silasila i le campaign, sa o latou malamalama lelei ma taliaina lo latou sao i le faailoa i tagata talavou pe faapefea ona faailoa le faaaloalo", pei ona saunoa Elliot.

O lea la, tatou a’oa’o ia a tatou fanau e faatatau i uiga faaaloalo. E ala i lo tatou mata’itū o le faataamiloga o sauaga, e mafai ona o tatou faamuta i le amataga, ma avea tatou ma faataitaiga lelei.

Fesoasoani ma Auaunaga

1800RESPECT 1800 737 732 poo 1800respect.org.au

Lifeline 13 11 14 poo lifeline.o.au

Mo auaunaga fesoasoani i lou setete ma teritori, oomi

Afai o e manaomia poo se tasi e te silafia o loo aafia i sauaga poo faaoogalima matagā, telefoni le 1800RESPECT i le 1800 737 732 pe asiasi i le 1800RESPECT.org.au. Ise faalavelave tupu faafuasei, telefoni le 000.

Share
Published 9 September 2022 8:34am
Updated 9 September 2022 8:38am
By Yumi Oba, Miriama Pomare
Source: SBS


Share this with family and friends