KEY POINTS:
- More than 17 million Australians are registered to vote in the referendum later this year.
- The passage of the Voice referendum bill triggers the process of setting a firm date for the vote.
- The date must be set within two months and six months from today.
Australya dê di nav şeş mehên li pêş de bi fermî deng li ser Dengê Parlemanê bide, piştî ku pêşnûmeya ji bo destpêkirina referandumê li Senaetê bi 52 dengan li hember 19 dengan derbas bû.
Parleman bi fermî astengiya xwe ya dawî li pêşiya referandumê roja Duşemê derbas kir, digel ku Australya niha biryarê dide ka dê Deng - stûneke bingehîn ya Daxuyaniya Uluru ya ji Dil ya 2017- di destûrê de were pejirandin.
Erê, çalakvanan ragihand ku "karê parlemanê qediya ye", digel ku nîqaş aniha dê ji hêla dîbeyteke guhartina destûrî ve were birêve birin.
Wezîra Xwecihiyên Australya Linda Burney got pêşkeftinê Australya bi "gavekê nêziktir" kir ku Australîyên Xwecihî di Destûra Bingehîn de qebûl bike û "welatekî mezin mezintir" bike.
"Dest pêbû ... Îro, nîqaşên siyasî bi dawî dibin. Îro, em dikarin li ser asta civakê dest bi danûstendineke neteweyî bikin," wê got.
"Demeke dirêj e, rewşa Australîyên Xwecihî bi domdarî ji Australyên ne-xwecihî xirabtir e... Ew sîstêmeke şikestî ye. Û Deng şansê me yê herî baş e ku em wê rast bikin, ji ber ku gava em guh didin mirovên li ser erdê û bi şêniyên herêmê re şêwirîn, ew biryarên baştir didin û encamên baştir bi dest dixin."
Partiya Kar tekeze dike ku Deng dê bibe saziyeke tenê ji bo şêwirê, ku fersendê dide Australîyên Xwecî ku li ser mijarên ku bi taybetî bandorê li wan dikin şîretan li parlemanê û hukumetê bikin.
Lê hin rexnegirên wê îdîa dikin ku pêşnûme bi metirsiye, hinên din jî gengeşe dikin ku ew tu hêzê nade gelê Xwecî.
Referanduma yekem di nêzîkê çaryeka sedsalê de dê di navbera du û şeş mehan de ji Duşemê ve were kirin, her çende ku serokwezîr Anthony Albanese amaje kir ku dê îsal were kirin.
"Ev fersenda ku di jiyanê de carekê tê dayîn ku miletê me yê mezin hîn bilindtir bike," wî got.
Independent Senator Lidia Thorpe reacts after the passing of the Voice to Parliament in the Senate chamber at Parliament House. Source: AAP / Lukas Coch
"Ev derfetek e ku mirov tiştan çêtir bike, li şûna ku mirov tiştan ji bo Australîyên Xwecî bike, [ku] bi Australîyên Xwecî re guhertinan bike."
Kiwalisyon derbrê derbaskirin yasaya refrendumê
Tevî dijberiya Deng, Kiwalisyonê sibeha Duşemê pêşnûmeya qanûnê pejirand.
Endama eniya lîberal Michaelia Cash amaje kir ku dengdana Erê dê "bêveger" makezagona Australya biguhere, îdia kir ku partiya Kar nikaribûye hûrguliyên li ser çawaniya karkirina laşê "dabeşker" bide.
"[Lê] em bi gelê vê netewê bawer dikin, û mafê wan heye ku di vê mijarê de xwedî gotin bin," wê got.
"Ew nenas e, dubendî ye, û ew mayînde ye. Heke hûn nizanin Deng dê çawa bixebite, nerîna min ya dilnizim ev e: Na deng bidin."
Berdevka Kiwalîsyonê ya Australîyên Xwecî Jacinta Price, jineke Warlpiri/Celtic, amaje kir ku hîştina Parlemanê ku hûrguliyên referendumê ji holê rabike, bi xetereya qanûnî tijî bû.
"Serokwezîr dixwaze em bi koranî pê bawer bin ku çeka wî ya vala îmze bikin û rê bide ku pêşniyara wî ya xeternak her û her di destûrê de were bicîh kirin, dema ku ew nikaribe ti tiştî garantî bike," wê got.
Çend endamên Kiwalisyonê li dijî yasayê deng dan, ev yeka teknîkî ye ku dê bihêle ew beşdarî doza Na bin di belavokên fermî yên referendumê de, ku dê li dengdêran werin belavkirin.
Kesk pêşwaziyê li 'roja bi rastî dîrokî' dikin
Berdevka partiya Keskan ya Australîyên Xwecî Dorinda Cox ku li ser tercîha xwe ya Peyman û Rastiyê ku derkeve pêşberî Voice, ji bo Yekem Neteweyên Australî "rojeke bi rastî dîrokî" ragihand.
"Karê parlemanê bi dawî bû. Dem hatiye ku kampîna Erê ya bingehîn di civakê de derkeve holê û bi hemî Australîyan re parve bibe ka çima ev referendum ew qas girîng e, û çima Dengek ji Parlemanê re ew qas girîng e," wê got.
Ms Burney, seated left, was present for the debate. Source: AAP / Lukas Coch
Ji ber ku Senetor Cox tekez kir ku Deng dê serweriya Xwecî têk nede, ew çend caran ji hêla senetora serbixwe Lidia Thorpe ve hate asteng kirin, ku ji partiya Kesk derket da ku bi azadî li ser Voice kampînê bike.
"Îspat bike!" Senetor Thorpe gelek caran got.
Lidia Thorpe Dengê 'sexte û qaşo'
Senator Thorpe, jineke DjabWurrung, Gunnai û Gunditjmara, roja Duşemê wekî "roja asîmîlekirinê" binav kir û ji Australiyan daxwaz dike ku referendumê boykot bikin.
"Ez ê dengê Na bidim vê ramana felaket ya ku hêzê nade me," wê got.
"Lê ez nikarim piştgiriyê bidim tiştekî ku tu hêzê nade gelê min. Ez nikarim piştgirîyê bidim tiştekî ku ji alîyê kî li ser desthilatdariyê be were helbijartin."
Minister for Indigenous Australians Linda Burney poses for a photo with 40 members of Jawun at Parliament House in Canberra. Source: AAP / Mick Tsikas
"Erê, ez li vir im da ku ava bikim, [ji bo] qefesan bihejînim, [ji bo] serweriya spî ya ku li vê derê tê temsîl kirin hilweşînim."
Senetor Thorpe, ku di dema nîqaşê de t-shirtek bi peyva 'Gammin' li xwe kiribû, ji Parlemanê xwest ku pêşniyarên Komîsyona Qraliyetê ya derbarê mirina Aborijinîyên di girtîgehê de bicîh bîne.
Independent senator Lidia Thorpe reacts during debate on the Voice to Parliament in the Senate chamber at Parliament House. Source: AAP / Lukas Coch
"Em van çîrokên xweş, ji dil dibihîzin ka ev ê çawa jiyana me sererast bike. Dê her tiştî çareser bike. Heta piştî referendumê em nikarin tiştekî bikin... Di heman demê de li girtîgehan îşkence li zarokan tê kirin. "
Di nîqaşa Duşemê de, endama eniya partiya Kar Malarndirri McCarthy bang li Australîyan kir ku dengê erê bidin "ji bo pêşerojek e çêtir" û got Deng dê ji bo gelên xwecî "pir girîng" be.
"[Xelkê xwecî] xwe digihînin hemû Australîyan, da ku bikaribin vê carê di dîroka welatê me de serbilind bin, ku em dikarin hevdu bilind bikin," wê got.
"Dema ku gelê Netewya Yekem dikarin bibin û xwe wekî beşek ji tevna tevahî hest bikin."
Piştî şîroveyên Pauline Hanson xem derdikevin holê
Piştî ku senatora Yek Netewe Pauline Hanson ji Australîyan xwest ku "bipirsin çima" Nifşên Dizî çêbûne, Senetor McCarthy pejirand ku ew di mehên li pêş de ji gengeşeyê xemgîn e.
Senator McCarthy ji Australîyan xwest ku li seranserê gengeşeyê "guh bidin aliyê xwe yê çêtir".
"Ez xemgînim, gava ku ez li ser hin şîroveyên ku diqewimin dibihîzim," wê got.
Senator McCarthy conceded concern over the tenor of the debate, just moments after Pauline Hanson's (pictured) comments. Source: AAP / Lukas Coch
"Tenê wê gavê em dikarin beşê xwe ya çêtir wekî welatekî, beşê çêtir yê xwe wekî Australya bibînin."
Senetor Hanson berê îdia kiribû ku gelek ji Nifşên Dizî bêyî veqetandina wan dê "zindî nediman".
“Hûn dizanin, hûn behsa Nifşê Dizî dikin. Di wê demê de çêbû. Ji xwe bipirsin çima, "wê got.
Rapora Berfireh ya 1997 Bringing Them Home dît ku veqetandina zarokên xwecî ji malbatên wan binpêkirineke mezin ya mafên mirovan e, bi îhtîmala ku neviyên zarokên ku hatine girtin zêdetir bên zindankirin, pirsgirêkên tenduristiyê derbikevin, û kêm kar bibînin.
Birêz Albanese got wî şîroveyên Senetor Hanson nedîtiye, lê texmîn kir ku ew bi tiştên ku wê di paşerojê de gotibû hevaheng in.
“Ez naxwazim bersiva wan bidim, ji ber ku ez nafikirim ku ew hêjayî bersiva serokwezîr in. Ez ê banga nîqaşên rêzdar li seranserê panelê bikim, "wî got.
"Awayê ku mirov deng didin jî, divê çalakvan çêtirîn rê bikin da ku li ser rastiyan bisekinin, tiştên ku ew dizanin ne rastin nebêjin."
Linda Burney dibêje Deng/Voice dê guhertina pêkhatî bîne
Referendum bi piraniyek e ducarî ya ku jê re tê gotin piraniyek e giştî û piraniyek e li piraniya wîlayetan derbas dibe. Niştecîhên NT û ACT ji ya paşîn nayê hesibandin.
Senatorê serbixwe David Pocock tekez kir ku niştecîhên li ACT û NT de xwedî dengekî wekhev nînin.
Senetor Pocock hewildanên Kiwalîsyonê ku referendumê wekî "Dengê Canberra" bi nav dike "bi eşkere nerast" bi nav kir.
"Ev encama yek ji pêvajoyên herî şêwirdar yên dîroka Australya ye... Erê, ger neşikestî be, wê sererast nekin. Lê heke şikestî be, pêdivî bi rastkirinê heye. " wî got.
Dengekî Xwecî ji Parlemanê re yek ji daxwazên Daxuyaniya Uluru ji Dil bû ku ji hêla serokên xwecî ve di sala 2017-an de hate weşandin.
Australya dê di dawiya vê salê de di referendumekê de -bi dengdana Erê yan Na- were pirsîn ka gelo ew piştgirî didin guhertina destûrê ji bo avakirina saziyek e serbixwe ya daîmî ji parlemenê û hukumeta federal re da ku şêwirdariyê li ser pirsgirêkên ku bandorê li Australîyên xwecî dikin pêşkêş bikin.
Dîzayn û hûrguliyên modelê dê ji aliyê parlementerên li parlemenê ve di egera encamdana referendumê de were diyarkirin.
Xatûn Burney got ew bawer dike ku ev pêşnûme dê bibe şiklê gerîdeyê ku hewce dike ku encamên tenduristî, sosyo-aborî û bendewariya jiyanê yên xizan yên ku ji hêla mirovên Aborijinî û Girava Torres Strait ve têne ceribandin armanc bikin.
Nûvekirinek e li ser Girtina armancên Valebûnê (Closing the Gap) - şopandina kendava di navbera Australîyên Xwecî û nexwecî de li ser pîvanên tenduristî, civakî û başbûnê - ku hefteya borî hate weşandin destnîşan kir ku tenê 4 ji 19-an di rê de ne.
"Ew guhertineke avahîyê çêdike, û ew dê li ser mijarên mîna girtina valahiyê bisekine," wê got.
"Hêz di nav prînsîpan de ye - xwediyê desthilatdariyeke exlaqî ya pir mezin e ku jê dest pê bike. Li ser prensîpan bifikirin: Ew dê serbixwe be, û ew dê ne tenê şîretên serbixwe bide parlemenê lê her weha ji hukumeta [federal] re jî.
Ew ê berpirsiyar be. Dê hevseng be, bi pêşengiya civakê be û di nav pêkhate û rêxistinên ku niha hene de hebe."
'Brokrasiyê ji holê rakin'
Serokê Partiya Neteweyî, David Littleproud, di Mijdara sala borî de ragihandibû ku partiya wî dê kampîna dengdana Na li ser Dengê Parlemenê (Voice to Parliament) bike.
Wê demê wî got ku ew nafikire ku pêşnîyar dê "bi rastî valahiyê bigire".
Wî got ew hîn jî wê helwestê dipejirîne û ew bawer dike ku çareserî ne hewceya bi Dengê Parlemena destûrî ya parlemanê ye.
"Hukumetan bi mîlyaran dolar rijandine da ku hewl bidin ku vê pirsgirêkê çareser bikin, lê me ew bi rengekî şaş kir," wî ji radyoya ABC re got.
"Armanca wekheviyê her tim hebû, ew tenê bidarvekirin e," wî got, û destnîşan kir ku partiya wî di nav hukumeta Kiwalisyonê de ev 12 sal in beşek ji pirsgirêka nêzîkbûna têkçûyî bû.
"Em bi ser neketin. Ez natirsim ku bibêjim ku hukumet ji her alî ve têk çûne...Eger hûn burokrasiyê jê derxin, em dikarin valahiya xwe bigirin."
Wî got bersiv bi çareseriyên di asta civakê de ne, bêyî ku hewcedariya Dengkek ji Parlemenê hebe.
"Ew cihê ku rûspiyên civatek e herêmî - ne di astek herêmî de - hewce ne ku tevbigerin û hêzdar bibin...Ew li ser derxistina burokratan ji Canberra û danîna wan li dora salonên bajarok û agirê kampan e û guhdarîkirina wan rihspiyan e."
