Profesora Çalakiya Fîzîkî û Tenduristiyê Anne Tiedeman dibêje, çalakiya laşî û domandina parêzîyeke hevseng du tişt in ku hûn dikarin rojane bikin da ku tenduristiyê baş biparêzin.
Yên din sînordarkirina vexwarina alkeholê, rawestandina cixarê û girêdana civakî ye.
1. Çalakiya fizîkî
Profesor Tiedeman dibêje gelek delîl hene ku çalakbûna laşî ne tenê tenduristiya laşî, derûnî û civakî pêş dixe, lê di heman demê de pêşî li derketina nexweşiyê di temenekî mezin de digire.
Tiştê ku mirov îro yan vê hefteyê dike dikare di rê de sûdmend be, pispora Zanîngeha Sydney diyar dike.
Derbarê çiqas çalakiya laşî de ku kesek divê beşdar bibe, Profesor Tiedeman rêwerzên Rêxistina Tenduristiya Cîhanê destnîşan dike ku li gorî temen û ka kesek nexweşiyeke domdar yan seqetiyek heye pêşniyaran pêşkêş dike.
"Peyama sereke ya çalakiya laşî ev e ku ew ji her kesî re baş e, ferq nake em di kîjan temen û asta seqetiyê de ne.
"Tevî ku hûn nikaribin hejmareke çalakiya laşî ya ku di rêwerzan de tê pêşniyar kirin bi cih bînin, em ji lêkolînekê zelal jî dizanin ku her mîqdara werzîş yan çalakiya laşî bi sûde û kirina piçekî ji ya ku hûn niha dikin sûdên tenduristiyê ji bo we bêtir dê bîne."
Ew raber dike ku çalakiya laşî dikare di çend formên cihêreng de were û ne hewce ye ku bibe werzîşeke birêkûpêk yan komeke werzîşê.
"Dibe ku dema we ya vala derketina meşê be, yan jî dibe ku karên we yên nav malê bin, ji ber vê yekê kirina çalakiyên li dora malê, baxçevanî, ev tiştana hemî tenduristiyê pêşve dixin."
2. Parêzeke hevseng biparêzin
Prof Tiedeman dibêje girîng e ku mirov parêzeke hevseng biparêze da ku faktorên xetera nexweşiya demdar kêm bike û xetera qelewbûnê kêm bike.
Xwarina baş ya di parêza we de ji bo sotemeniya laşê we baş e, hestiyan bi hêz dihêle û hest bi enerjiyê dibe.
"Ew hemû tiştana bi rastî girîng in, xwarina parêzeke hevseng, ne zêde xwarinên pêvajoyî (processed) û ne zêde şekir, ku niha di civakê de pirsgirêkeke mezin e."
Rêbernameyên Xwarinê yên Australya li ser cure û mîqdara xwarinan, komên xwarinê û şêwazên parêziyê agahdariyê dide.
Ew Australiyan teşwîq dike ku ji curbecur xwarinên xwerû yên ji pênc komên xwarinê sûdê werbigirin, di heman demê de girtina xwarinên ku rûnên têrbûyî, xwêya zêde, şekirên lêzêdekirî û alkeholê hene sînordar dike.
3. Alkehola xwe sînordar bike û cixarê rawestîne
"Em dizanin ku ew faktorên xetereya jiyanê ne ji bo gelek nexweşiyan," Profesor Tiedeman dibêje, derbarê pêwîstiya sînordarkirina alkeholê û rawestandina cixareyê de.
Li gorî Rêxistina Tenduristiya Cîhanê, vexwarina alkeholê her sal dibe sedema mirina 3 mîlyon kes li seranserê cîhanê û herweha seqetî û tenduristiya xirab bi mîlyonan mirovan re peyda dike.
Daneyên Enstîtuya Tenduristî û Refahê ya Australya (AIHW) destnîşan dike ku di sala 2020-an de 1,452 mirinên ji ber alkeholê hatine tomar kirin, piraniya wan (ji sedî 73) ji bo mêran hatine tomar kirin.
Rêbernameyên Alkeholê ya Australya, ku di sala 2020-an de hatî nûve kirin, rêwerzên vexwarinê destnîşan dike da ku xetereyên tenduristiyê yên ji vexwarina alkeholê kêm bike.
Wekî din, Encumena Penceşêrê 12 serişteyan ji bo şikandina adetên alkeholê pêşniyar dike, di nav de tevlîbûna rojên bê alkehol û vexwarina avê ji bo tîbûna xwe.
Tê texmîn kirin ku cixare her sal hema hema 20,500 Australiyan dikuje (sedî 13 ji hemî mirinan) û ji sedî 8.6 bi giştî ji nexweşiyên li Australya di 2018 de berpirsiyar e.
Ew bendewariya jiyanê û kalîteya jiyana mirovî kêm dike, di heman demê de metirsiya gelek rewş û nexweşiyan û hem jî mirina pêşwext zêde dike,
4. Bi awayekî civakî girêdayî bimîne
Profesor Tiedeman dibêje tenêtî di civakê de "pirsgirêkeke mezin" e, û ew dikare di dema bi kesekan re bî jî biqewime, ji ber ku pir caran "kêmasiya tevlêbûnê" heye.
“Ew hest girêdaye bi derdorên we û hestkirina bi civaka ku em tê de dijîn re têkildar e.
"Ev tê wê wateyê ku hûn ji mirovên din re watedar in, û herweha destnîşan dikin ku hûn qeyta mirovên din de ne. Ew hemî pêwindiya bo mirovî girîng e."
Ew dibêje girêdan dikare bi gelek awayan were bidestxistin, di nav de bi dilxwazî û çalakbûna di civakê de.
"[Dilxwazî] dikare bibe rêyeke ji bo pêşvebirina pêwindiya civakî bi mirovên din re ku beşek ji komekê ne û xwedî armanceke hevbeş bi hev re dikare bibe tiştek ji ber vê yekê gelek kes dibînin ku werzîş ji bo wê bi rastî baş e.
"We werzîşeke bi-tîm heye, hûn hemî heman encameke bi armanc dikin û bi vî rengî girêdayî dimînin."
Lê, ew diyar dike ku hin kes bi tenêbûnê kêfxweş dibin.
"Tevî ku [van kesan] bi tenê bin jî, dîsa jî pêwindiya wan bi rêyên din heye."
Rêxistina Beyond Blue tedbîran pêşniyar dike ku bi karanîna teknolojiyên cihêreng, di nav de Skype, Zoom, FaceTime û serîlêdanên wekî House Party, tedbîrên ku bi civakî ve girêdayî bimînin, dihêlin ku mirov bi rêya danûstendina vîdyoyê bi koman re girêdayî bin.
Rêxistin di heman demê de pêşniyar dike ku birêkûpêkî tevbigerin, di nav de klûbeke pirtûkan, şeva trivia, şîvên malbatê, şahiyên dîlanê yan derketina êvarê bi hevalan re.
5. li xwe û li kesên ku tu xema wan dixwî binêre
Qedexeyên di dema pandemiya COVID-19 de mînakeke baş bû ku çima pêdivî heye ku mirov li xwe û mirovên ku tu xema wan dixwî binêre, Profesor Tiedeman dibêje.
"Ez difikirim ku ew bi rastî girîng e. Ez bi xwe dizanim, wekî mînak, dê li ser dêûbavên ixtiyar yên ku di qedexeyan de bûn yan jî piştrast bikin ku tiştê hewcedariya wan pê heye hene.
"Lê hûn pir caran fêm nakin ku hûn gelek stres û xeman hildigirin. Ji ber vê yekê, tenê kontrolkirina xwe, û piştrastkirina ku hûn tiştên ji bo xweşiya xwe baş bikin, bi rastî girîng e."
Enstîtuya şeş tiştan pêşniyar dike ku kesek divê heftane kontrol bike da ku tenduristiya giyanî ya xwe biparêze, di nav de hest, laş, xew û ramanên xwe.
Xwendevanên ku li piştgirîyê daxwaz dikin 24-7 telefone Lifeline bikin 13 11 14, Xizmeta Vegera Xwekujî Suicide Call Back Service li ser 1300 659 467 û Xeta Alîkariya Zarokan Kids Helpline li ser 1800 55 1800 (ji bo ciwanên 5 heta 25 salî). Zêdetir agahdarî li vir heye and
piştgirî dide kesên ji paşerehên çandî û zimanî yên cûda.
