Ruahnak: Kan Ram Le Vawlei Cungah Nawlngeihnak le Kanmah Tein I Uk Khawhnak Kan Herh

Kan hmuh hrimhrim awk a si mi thil, nuhrin covo caah nunnak pekin rian kum caan saupi ka tuan. Hi rian ka tuan chungah nunnak a pe mi tampi an um. Asinain, kan mithmuh ah thlennak zei taktak hman kan miphun caah a um lo. The Voice, phunghrampi chungah kan konglam khumhnak zong nih thlennak a chuahpi lai ka zum hlei lo tiin Gwenda Stanley nih a tial.

Gomeroi woman Gwenda Stanley (right) is seen during a Stop The Stolen Generation! Sorry Day Rally in 2021. Source: AAP / BIANCA DE MARCHI/AAPIMAGE

Ralrinpeknak: Hi ca kan tial mi chungah kan langhter mi thil kong hi a reltu caah rel nuam lo a si kho men.

Keimah cu Gomeroi miphun ka si i, cachimh a thiam ngaingai pakhat kuttangah ka tthanglian.

Kan zumhnak cungah fek tein kan dir I, kan aupi zungzal mi cu: Kanmah ta a si mi kan ram le vawlei kong hi a si.

Aluancia kum 1970 lio hrawngah hin Moree ah khua kan rak sa. Tiva kam ah buk te kan rak sak I kan um, nain thawl kan si caah hmun dangah kan I thial. Hman pakhat ah kapa nih buk a sak than, nain thial kan hau than, cu tic un kan I thial lengmang I a donghnak ah Stanley khua timi ah kan phan.

Cu lio caan ah kan rak i cawmnak le kan tangka hmuhnak cu lapar a rak si. Kan hngakchiat lio ah hin kan si a rak fak ngaingai. 1980 kum lio hrawng ah zapi nih tangka kawlnak ah lapar rak hman a si tikah kan si rak fak nain ei lo le ding lo ngaigai cun kan rak um lo.

Nihin ni caan kan dirhmun zoh than tik zongah mawtawka a ngeimi nakin a ngei lo mi an tam deuh rih.

Thil dangdang a thleng lo mi zong an um len rih. Kapi le kapu zong Moree ah khua an rak sa nain thial le kam an hau. Hmun dang le ka dang ah an I thial hna I a cheu cu Cherbourg ah an um cun a cheu Woorabinda ah an um hna. Cun, ka cingla le ka rual chan cheukhat hna cu mission riantuannak ah thial an si.

Gwenda Stanley has turned up to fight for the rights of her people for decades. Credit: Supplied: Gwenda Stanley

Atu tiang hi mission rian tuannak ah a um rih mi ah ka lawhter. Chan tampi a liam cang hnu zongah inn ngei lo, umnak hmun chuh mi cun ule nau lakpiak mi kan sinak lungput a lo tlau kho lo.

Hi rungah hin dahkaw, nan ram an in chuhnak kong hi cu philh cang tiah an chim tikah ka thin a hun chin nak si cu. Atu ka chim mi hi aluancia kum 200 lio ah a rak cang mi a si lo, nihin ni caan zongah kan ton rih mi thil an si.

Cozah nih a kan namneh chih, midang he a kan thleidanh pin lengah thawngtla ko bangin a kan tuah. Cawlcang kho loin kan um. Nihin ni ah a nung rih mi kanmah pawl hi an rak thah khawh lo mi hna, an kut in a luat mi kan si.

Hi thil zongah ka thin a kan hunter than tu pakhat a si ve. Voice to Parliament an chim fatinte ka thin a lin than. A ruang cu, a hlan chan in kan I nuam le lunglawm tein khua kan saknak, kan ngandamnak le nunnak vialte cungah nawl a ngei mi cozah hruainak tangah kan um peng ko rih ahcun phunghram chungah kan kongkau khumh a sinak nih zeidah thlennak a chuahpi lai ti ka ruat. Ka caah a khat mi a si ko. A kan uk le hruaining phun an thlen bia a si, an I timhmi le an ruahnak cu a khat mi uknak a si ko.

Khoika dah a kan phak pi hlei? Zeidah kan hmuh? Kum 20 leng kar kan hlan nakah kan tuanti hawi chungin mi tampi an nunnak a liam. Sihmanseh, zei hmanh a thleng mi a um hlei lo. Kan pupa hna nih an chim tawn mi cu, ‘Kan hmu bal lai lo’, an ti.

An aupi len mi, phunghrampi chungah ram ngeitu hna kongkau khumh ding an ti mi hi mi thin a phawh tertu men a si. Kan tonmi harnak le kan duh taktak mi thil a kan petu le chanchuahtu a si lo. Kan co hrim ding mi thil mah tein I ukpan nak le kan ram le vawlei cungah nawl ngeihnak, cun kan miphun kan ci-hmih a kan timhnak le thah-nawnnak konglam hi an aupi len mi chungah langhter le phuan a si lo.

Kan ram le vawlei kan kut cungah a phak than nak ding caah ral bang kan dir, hi thil nak in a biapi deuh mi a um lo.

Moree khua ah kan rak um lio, kan hngakchiat lio ahhin kan thantar I put in lam kan rak zawh tawn.

Kum 1970 le 80 hrawng ah khan kan chungkhar in lam kan rak zawh ve, asinain 1990 in cun lamzawh le duhlonak langhter kha a um lo.

Kum 2000 kan hun phan, ka chung chuak ka fale kha hmai ah an chuak. An lungduh an langhter cun midang kha an cawn piak hna.

Kan lungduh le hnathlak mi

Australia ram nih a aupi lengmang mi cu thlennak hi a si i thlennak cu a um taktak awk a si hrim. Kanmah tein I ukpen le kanmah tein nawlngeihnak i ngeih ding hi kan lungduh cu a si, midang nih kanmah cungah nawlngeihnak le biakhiahnak an ngeih ding mi kan duh lo.

Kan miphun ci-hmih na kan timhnak nih a chuahpi mi thi lohnak cazin tha tein fim le chiah an si ko nain nihin ni ah zeidah an tuah nak, tuanvo an lak mi zei dah a um?

An chuahpi mi le an aupi lenmi Voice timi biafang nih ram ngeitu hna kan sining a huap kho dih lo. Hi ram chungah khua a rak sa hmasa cem mi le ram ngeitu hi miphun pakhat lawng zong kan si lo. Kan sining le kan dirhmun a huap kho tu thil kan herh.

Ram ngeitu nih thatnak kan co ve khawhnak ding caah kan I hruaining thlen a herh, ram le vawlei kongah nawlngeihnak kan cungah a phak a herh. Kan co hnga awk a si mi thil kha har lengmang in hal chomh a hauh ding a si lo.

Abiapi cem mi le I ruahceih hrimhrim ding mi cu ram ngeitu hna an mah tein I ukpennak nawlngeihnak hi a si.

Australia cozah nih ram ngeitu miphun a rak tuahto nak hna, an ci hmih a timhnak kong hna kha tuanvo lak a timh lo ahcun hi kong zong hi i ruahceih a phu mi thil an si.

Gwenda Stanley is a Gomeroi Rights Activist and advocate. She is a spokesperson for the Aboriginal Tent Embassy and also an educator and dancer.