Ngandam tein nunkhua kan sak khawh nak ding caah kan tuah a herh mi thil pahnih a um. Pum cawlcanghnak kan tuah a herh cun, kan pum caah a tha lo mi ei din ti rawl kha kan hrial thiam a herh tiin ngandamnak lei he pehtlaiin hngalhnak a ngei mi Anne Tiedeman nih a chim.
Cun, a biapi tuk rih mi thil hna cu zu kha tlawm khawh chung tlawm in din ding, kuak zuk hrial ding, a donghnak ah mi dang sin ah pawlkomhnak tha ngeih lengmang ding.
1. Pum Cawlcanghnak
Kan ngan a dam khawh nak ding caah pum cawlcanghnak kan tuah a herh. Pum cawlcanghnak hi kan ngandamnak caah a tha timi a langhtertu thil tampi hmuh khawh a si.
Kan pumsa le lungthin a ngan damter lawng siloin tar tikah a chuak ding mi damlonak zong a kham tiin Tiedeman nih a chim.
Nihin ah kan tuahmi cawlcanghnak silole tuzarh chungah kan tuahmi pum cawlcanghnak hi thathnemnak tampi a ngei, cu nih cun caan zei maw zat chung ngandam tein a kan umter tiin hngalhnak a ngei mi nih an chim.
Pumpak pakhat cio kan dirhmun hoih in zeitluk dah pum cawlcanghnak kan tuah awk a sit imi cu World Health Organisation nih zulhphung an ser mi kha kan zulh cio ding a si tiin Tiedeman nih forhfialnak bia a chim,
“Pum cawlcanghnak he pehtlaiin chim ka duh mi cu a mikip caah a tha, kum note an si ah cun pum tlamtling lo an si zongah pum cawlcanghnak hi cu a mi zei poah caah a tha.”
“Cun, pum cawlcanghnak tuahnak kongah zulhphung an ser mi ning tluk tam in na tuah khawh lo zongah a poi hrim lo. Kherhlainak an tuahmi chungah kan hmuh khawh mi cu na rak tuah tawn mi nak tam deuh in na tuah a si ahcun na ngandamnak caah a tha thiamthiam ko.”
2. Ei le din I ralrin
Na ei dingmi kongah ralrinnak na ngeih lo ahcun na ngandamnak caah ral a si kho. Na caah a tha lo mi ti rawl kha felfai tein na hrial khawh ahcun zawtnak nih an tlunh hnga ding tluk in an tlunh lai lo.
Na pum caah a herh mi ti le rawl na ei hna ahcun na pumsa caah sii bantuk an si lai, na ruhkhua an tthawng lai I na tha a thawng lai.
Australia Dietary Guidelines nih zei bantuk ti rawl dah kan ei lai, a tlawm le tam cun a ei ning cang tiang khin I zohchunh dingmi an website ah an chiah.
3. Zu le kuak i sum
“Mah hi cu kan nunnak ah thathnemnak a ngei lo mi, kan pumsa caah ral an si cu kan hngalh ding mi a si ko tiin Tiedeman nih a chim.
Zu a din ruangah a thi mi hi kumkhat ah nuai 3 (millions) tluk an si, cun zu din ruangah mi pum tlamtling lo ah a chuah mi le mi ngandam lo ah a chuah mi hi nuai khat tluk an si tiin World Health Organisation nih an langhter.
Kum 2020 chungah khan Australia ram mi zu dinnak in a thi mi hi 1,452 an si, cu chungah zatuak 73% hi pa an si tiin Australian Institute of Health and Welfare nih an langher.
Kuak zuknak in a thi mi hi Australia ram mi 20,500 tluk hrawng an si lai an ti.
Kuak nih mi nunnak a tawiter deuh, cun a pum cungah zawtnak a tlun zong a fawiter deuh tiin kherhlainak an tuahmi nih a langher.
4. Zapi sinah I pawlkomh
“Li-lennak hi thil poi taktak a si, mi pakhat kha mibu sin a um bu zongah pehtlaihnak a um lo ahcun a li a leng kho caah thil tihnung pakhat a si”, tiin Tiedeman nih a chim.
“Kan umnak mibu le kan pawngkam minung he thinlung pehtlaihnak kan ngeih ding a biapi tuk.”
“Mi pakhat kha na caah zeitluk in dah a biapit, a cungah zawnruahnak le dawtnak na ngeihmi langhter kha a biapi tuk mi a si.”
Pehtlaihnak kan ti mi cu zapi sin ah teltum, mibu cawlcanghnak ah I tel ve le va I pumpek ve khi a si tiin a chim chap.
Asinain, mi cheukhat cu anmah lawng in um a duh mi an um ve.“An mah lawngin an va um zongah pehtlaihnak khi thil phundang leiin an rak ngei ve thiamthiam.”
5.Nangmah kong kha I ruat hmasa
COVID-19 pulrai ruangah phihkharnak rak tuah a si, kha bantuk caan ah khan kanmah lek an dawtmi hna kong lawng ruahnak caah caan tha ngai a si tiin Tiedeman nih a chim,
“A biapi ngai ah ka ruah mi cu, keimah dirhmun in ka chim ahcun tahchunnak ah, tar nu le tar pa kongah ka lungre a thei. Phihkharnak chungah zeitin khua an sak lai, an duh herh a tlamtling hnga ma ti ka ruat.”
“Asinain a caan cun phurhrit le lungrethei in kan rak um kan I hngal tawn lo. Cucaah, nangmah na dirhmun te lawng kha ruat in, nangmah le nangmah na zohkhenh ding kha a rak biapi tuk ve. An lawmhtertu thil hna tuah kha na philh ve lo dingah a biapi.”
Readers seeking support can contact Lifeline for 24-7 crisis support on 13 11 14, Suicide Call Back Service on 1300 659 467 and Kids Helpline on 1800 55 1800 (for young people aged 5 to 25). More information is available at and
supports people from culturally and linguistically diverse backgrounds.
